ZAMANIN ŞİFRESİNİ ÇÖZEN ÇARK:

ANTİKYTHERA DÜZENEĞİ VE GÜNÜMÜZ BİLGİSAYARLARI

—“Bu ne ki?”
—“Bu, milattan önce yapılan bir bilgisayar.”
—“Abi dalga geçme, milattan önce bilgisayar mı vardı?”
—“Bak, çarkı var, dişlisi var, algoritması var. Bildiğin mekanik bir işlemci.”
—“O zaman Windows 95 çalıştırıyor mu?”
—“Hayır, ama Antik Olimpiyat Oyunları ne zaman yapılacak onu söylüyor!”

Eğer bir zaman makineniz olsaydı ve Antik Yunan’a gitseydiniz, bu diyaloğu büyük ihtimalle bir filozofla değil, Antikythera düzeneğini icat eden biriyle yaşayabilirdiniz. Evet, tam 2000 yıl önce icat edilmiş, paslı bir kutu ama içinde zamanı okuyan çarklar var.

Antikythera Düzeneği Nedir?

1901’de, Yunan sünger avcıları Ege Denizi’nde, Antikythera Adası yakınlarında bir batık buldular. Batıkta, heykeller, çömlekler ve ne olduğu pek anlaşılmayan paslı bronz parçalar vardı. İlk başta kimse umursamadı. “Birinin eski alet çantası” diye düşünenler bile oldu. Ama yıllar içinde bilim insanları, bu paslı parçaların aslında dünyanın en eski mekanik hesaplama cihazı olduğunu keşfetti.

Antikythera düzeneği, MÖ 2. yüzyıla tarihlenen, karmaşık dişli çark sistemine sahip bir cihazdı. Modern röntgen taramaları ve 3D modellemeler sayesinde anlaşıldı ki bu cihaz, Ay’ın, Güneş’in ve bilinen beş gezegenin hareketlerini hesaplayabiliyor, tutulmaları önceden tahmin edebiliyor ve hatta Antik Olimpiyat Oyunları’nın tarihlerini belirleyebiliyordu.

Yani, bugünün Google Takvim’i ya da astronomik hesap makinelerinin atası diyebiliriz.

Ama şunu düşünmek lazım: Antik Yunanlılar böyle bir şeyi nasıl yaptı?

Peki, Bunu Kim Yaptı?

Bu noktada tarih biraz bulanıklaşıyor. Antikythera düzeneği, MÖ 100 civarında bir gemiyle taşınırken batmış. Peki, kim yaptı?

En güçlü adaylardan biri, astronomiyle ilgilenen büyük bir isim olan Hipparkos. Kendisi, Güneş’in ve Ay’ın hareketlerini matematiksel olarak modellemeye çalışan, gezegen hareketlerini hesaplayan bir dâhiydi. Bazıları Arşimet’in elinin değmiş olabileceğini düşünüyor.

“Kim yaptı?” sorusu kesin bir yanıt bulamasa da, bildiğimiz tek şey şu: Bu düzenek, o dönemdeki teknoloji seviyesinden çok daha ileri bir mühendislik harikasıydı.

2000 Yıl Önce Bir Bilgisayar mı?

Şimdi, bu noktada önemli bir soruya geliyoruz: Antikythera düzeneği gerçekten bir bilgisayar mıydı?

Evet ve hayır. Bugünün bilgisayarları gibi sıfırlarla birler üzerinden işlem yapmıyordu. Ancak, belirli bir girdiyi alıp, karmaşık mekanik hesaplamalarla anlamlı bir çıktı üreten bir sistemdi. Çarklar, dişliler, oranlar… Temelinde, bugünkü algoritmik düşüncenin ilkel ama etkileyici bir örneği.

Düşünün, biz bugün cep telefonlarımızdan “Güneş tutulması ne zaman?” diye soruyoruz. Antik Yunan’da ise biri bu düzenekten aynı bilgiyi alabiliyordu. Teknoloji değişti, ama insanların bilgiye ulaşma isteği hiç değişmedi.

Peki, Sonra Ne Oldu?

İşte trajikomik kısım burada başlıyor. Bu kadar ileri bir teknolojiyi geliştiren insanlar, sonra nasıl oldu da bir daha böyle bir şey yapamadılar?

Romalılar, Yunan uygarlığını fethettikten sonra, mekanik bilime pek de sıcak bakmadılar. Onlar için mühendislik, köprüler, yollar ve savaş makineleri yapmaktan ibaretti. Gökyüzünü hesaplayan, gezegenlerin hareketlerini önceden tahmin eden bir cihaz? Onlar için belki de “lüks” bir icattı.

Sonra, yüzyıllar geçti. Orta Çağ karanlığı geldi, bilgi kayboldu. Rönesans’ta bazı şeyler tekrar keşfedildi ama Antikythera düzeneği gibi karmaşık bir mekanik sistem, ancak 18. ve 19. yüzyıllarda yeniden ortaya çıkmaya başladı.

Düşünsenize, eğer bu düzenek unutulmasaydı, belki de buhar makinesi yerine mekanik bilgisayar devri çok daha önce başlayabilirdi. Yani, bir nevi teknolojik bir kayıp yaşadık.

Antikythera Bugün Olsa…

Biraz hayal kuralım. Antikythera düzeneği günümüzde olsa ne olurdu?

—“Abi bende en son model var, Antikythera 3000. Sadece tutulmaları hesaplamıyor, hava durumu da veriyor.”
—“Hadi ya! Benimki sadece Ay’ın evrelerini gösteriyor.”
—“Güncelleme yapmadın mı? Versiyon 2.1 çıktı, yeni çark eklendi.”

Şaka bir yana, bu düzenek aslında modern bilgisayarların mekanik atası olarak görülebilir. Bugün hâlâ saatlerde, hesap makinelerinde kullanılan bazı dişli sistemleri, Antikythera’nın torunları sayılabilir.

Ancak ironik olan şu: 2000 yıl önce insanlar bu kadar ileri bir teknolojiye sahipse, sonra neden unuttular?

Belki de insanlık, bir şeyleri icat edip sonra unutmaya mahkûmdur. Bundan bin yıl sonra birileri “USB ne işe yarıyordu?” diye sorarsa şaşırmayın.

Antikythera düzeneği, zamanın içindeki bir şifre, çözülmeyi bekleyen bir bilmece. Kim bilir, belki de Antik Yunanlılar bir gün geri dönecek ve “Siz hâlâ mı çözemediniz?” diyecekler.